Samentrekking van zinnen

Wat is samentrekking?
Als je iets samentrekt, betekent dit dat je een stukje van iets weglaat omdat het eerder al is genoemd. Dit kan gedaan worden met woorden door een streepje te gebruiken om het dubbele gedeelte te vervangen.
      A) Studenten hebben alleen zomer- en kerstvakantie.
Het kan echter ook op een hoger niveau, met hele zinnen. In het Nederlands kunnen we twee korte zinnen, zoals die in B, verbinden door middel van een voegwoord, zoals is gedaan in C. Voegwoorden zijn woorden zoals maar, omdat, want, hoewel, daarom en dus. En hoort hier ook bij.
      Hij liep naar huis. Hij deed de afwas.
      C) Hij liep naar huis en hij deed de afwas.
We kunnen deze zinnen samentrekken door hij, het onderwerp in beide zinnen, de tweede keer weg te laten. Dit mag omdat de zinnen zijn verbonden door middel van een voegwoord en omdat het onderwerp al eerder is genoemd.
      D) Hij liep naar huis en deed de afwas.
Dit is op zich prima en soms zelfs mooier in het Nederlands, maar het mag niet zomaar in iedere zin.

Basisregel
Om alles zo duidelijk mogelijk te houden, blijven we hetzelfde voorbeeld gebruiken, met de zinnen hij liep naar huis en hij deed de afwas.
      E) Niet samengetrokken > Hij liep naar huis en hij deed de afwas.
      F) Wel samengetrokken > Hij liep naar huis en deed de afwas.
Je mag alleen zinnen samentrekken als het onderwerp en de persoonsvorm (het vervoegde werkwoord) in dezelfde volgorde staan in beide zinnen. Dat betekent dus dat óf het onderwerp voor de persoonsvorm moet staan, zoals in een standaard Nederlandse zin...
      G) Goed > Hij liep naar huis en hij deed de afwas.
      H) Goed > Hij liep naar huis en hij deed de afwas.
... of dat het juist andersom moet in beide zinnen, dus met de persoonsvorm voor het onderwerp.
      I) Goed > Hij had nog tijd over, dus liep hij naar huis en deed hij de afwas.
      J) Goed > Hij had nog tijd over, dus liep hij naar huis en deed hij de afwas.
Wat niet mag, is zinnen samentrekken als het onderwerp en de persoonsvorm niet in dezelfde volgorde staan.
      K) Goed, zonder samentrekking > "Hij liep naar huis, maar deed hij de afwas?"
      L) Fout, met samentrekking > "Hij liep naar huis, maar deed hij de afwas?"
Bijna iedereen met Nederlands als moedertaal zal bij maar deed de afwas? instinctief aanvoelen dat er iets niet klopt, maar bij andere zinnen is dat gevoel minder sterk.

Samentrekking bij zei hij
Vaak worden stukjes zoals zei ik, riep hij en dergelijke gebruikt om aan te geven wie iets zegt in een verhaal. Soms wordt hier met een koppelwerkwoord nog een zin aan geplakt. Dat mag, maar je kunt dan geen samentrekking gebruiken. In het Nederlands hebben stukjes zoals zei ik namelijk altijd persoonsvorm-onderwerp volgorde, omdat je nooit "Hoi," ik zei tegen zult komen. Daarom kun je het onderwerp normaal gesproken niet weglaten in een zin die je daaraan vast plakt via een voegwoord, want die zinnen hebben juist onderwerp-persoonvorm volgorde.
      M) Goed > "Wat een onzin," zei Wesley en hij kwam naast me zitten.
      N) Fout > "Wat een onzin," zei Wesley en hij kwam naast me zitten.

Samentrekking bij één werkwoord met verschillende betekenissen
In sommige zinnen kun je samentrekking gebruiken om niet alleen het onderwerp, maar ook het werkwoord weg te laten. Dit kan als in beide zinnen hetzelfde werkwoord wordt gebruikt.
      O) Goed > Ik heb met de hond gewandeld en ik heb mijn huiswerk gemaakt.
      P) Goed > Ik heb met de hond gewandeld en ik heb mijn huiswerk gemaakt.
Let er echter wel op dat het werkwoord dat je weglaat ook in beide zinnen dezelfde betekenis moet hebben. In P mag je heb weglaten, want het wordt twee keer als hulpwerkwoord gebruikt. Dit is niet altijd zo.
      Q) Goed > De buurvrouw geeft om haar zoontje en geeft haar zus wekelijks een potje jam.
      R) Fout > De buurvrouw geeft om haar zoontje en haar zus wekelijks een potje jam.
In Q heeft geeft twee verschillende betekenissen, dus kan het niet zomaar weggelaten worden in R. De eerste betekenis is om iemand geven en de tweede is iets weggeven of iets aan iemand geven.